طبق نتایج مطالعات و بررسی های انجام شده از سوی اندیشمندان علم روان شناسی درباره نیازهای بشری، مشخص شده که نیاز به امنیت، پس از نیاز به آب و غذا بالاترین اولویت را دارد. با بررسی شیوه زندگی انسان های بدوی و مطالعه تاریخ معماری دفاعی، پی می بریم که انسان همواره با محیط و طبیعت پیرامون خود در ستیز بوده و برای مقابله با عوامل طبیعی و غیرطبیعی به دنبال پناهگاهی امن و مطمئن می گشته است.
در ابتدا به درون غارها و کوه ها رفته و در آنجا می زیستند ولی با گذشت سالیان دراز به سمت دشت ها و جلگه ها سرازیر شدند و پس از یکجانشینی و ساخت سکونتگاه به کشاورزی و دامداری مبادرت ورزیدند. با بیشتر شدن جمعیت و گسترش رستاق ها (روستا، آبادی) و همچنین نیاز به زمین مناسب، آب کافی و جلوگیری از تهاجم اقوام دیگر، به ساختن شهرهایی با دژ مستحکم و برج و بارو پرداختند. نظیر این مستحدثات را می توان در چغازنبیل (هفت تپه خوزستان)، تخت سلیمان (تکاب آذربایجان غربی)، شهر فیروزآباد فارس و ارگ تاریخی بم مشاهده کرد. درگذشته برای ایجاد سامانه تدافعی مناسب در برابر هجوم اقوام و دشمنان در شهر، قصبه یا قریه با توجه به نحوه قرارگیری و شرایط اقلیمی منطقه، استحکاماتی از قبیل قلعه (ارگ)، برج، حصار و باروهای بلند، دروازه، دربند و خندق بنا می کردند. از مهمترین دلایل پدید آمدن قلعه های روستایی، می توان به عدم وجود امنیت اشاره کرد. آبادی مهرپادین در مجاورت راه یزد، کرمان قرار داشته و مسیرهای کویری از گذشته محلی مناسب برای استقرار راهزن ها و بیابانگرد ها بوده است. امروزه نیز اسکان موقت بیابان نشین ها در اطراف قلعه مهرپادین مشاهده می شود.
قلعه تاریخی مهرپادین از نمونه های بی نظیر قلعه های روستایی دشتی و جلگه ای است که تا چندی پیش فعال و مسکونی بوده و هر کدام از اهالی، مالک اتاقی بوده اند و جهت انبار کالا و محصولات کشاورزی و نگهداری آذوقه و دام از آن استفاده می کردند. البته این قلعه برای سکونت دائم نبوده و فقط در مواقعی که احساس خطر می شد و حمله قریب الوقوع صورت می گرفت، اهالی روستا را ترک می کردند و با اموال با ارزش خود، روزهای موقتی را درون قلعه سپری می کردند. این قلعه روستایی خشتی با شکوه و کم نظیر، در تاریخ ۸۱‎/۷‎/۷ به شماره ۶۱۴۳ در فهرست آثار میراث فرهنگی کشور به ثبت رسیده است.
● موقعیت و جهت یابی قلعه مهرپادین
شهرستان مهریز با وسعت ۶۷۱۷ کیلومتر مربع و جمعیتی بالغ بر ۷۴۲۰۲ نفر، در جنوب غربی استان یزد واقع شده است. این شهرستان ۹‎/۱ درصد از مساحت کل استان را شامل می شود و از شمال به شهرستان یزد، از شرق به شهرستان بافق، از غرب به شهرستان تفت و از جنوب به شهرستان خاتم محدود می‌شود. شهر تاریخی مهریز از پیوستن و ادغام ۵ آبادی به نام های بغدادآباد، مهرپادین، استهریج، مَزویرآباد و مُنگ آباد به وجود آمده است و آنها امروزه چنان گسترش یافته اند که هر کدام به صورت محله های یک شهر بزرگ در آمده و از سازمان های شهری یگانه ای استفاده می کنند. قلعه تاریخی مهرپادین در حدود ۴ کیلومتری غرب شهرستان و در مجاورت بافت قدیم محله مهرآباد، از محلات تاریخی باغ شهر مهریز و در میان کشتخوان ها، باغ های میوه و زمین های زراعی قرار دارد. پهنا و در ازای بنای قلعه حدود ۱۶۰در۱۴۸متر و ساختمایه آن به طور عمده از خشت وگل است.
● پیشینه تاریخی (وجه تسمیه)
شهری که امروز به نام مهریز مشهور است در روزگاران پیش «مهرگرد» و سپس مهریجرد نامیده می شده است. بنای مهریز را به مهرنگار دختر انوشیروان ساسانی نسبت می دهند، در کتاب تاریخ یزد درباره این شهر چنین آمده است: شاه قباد در گذشت و انوشیروان به تخت پادشاهی نشست.
او را از دخترخاقان تُرک ۲ فرزند آمد یکی پسر و دیگری دختر، پسر را هرمز نام نهاد و دختر را مهرنگار و چون فرزندان او بزرگ شدند انوشیروان یزد را به مهرنگار بخشید و مهرنگار از مداین، مقنیان را به یزد فرستاد و در یزد بسیار عمارت ساخت و در نزدیکی شهر به ۸ فرسنگی، دهی معتبر ساخت و آن را مهرگرد نام نهاد و اکنون آن قریه را مهریجرد می خوانند و برادر او شاه هرمز در جنب مهریجرد دهی ساخت و آن را هُرمیز (خورمیز امروزی) نام گذاشت. مهرنگار در مهریجرد قناتی بنیان نمود و آن را مهرپادین نام گذاشت و در آن محل، محله عالی ساخت به نام مهرآباد. درباره قدمت و دوره ساخت قلعه تاریخی مهرپادین، ۲ نظریه متفاوت مطرح است. عده ای از کارشناسان بر این گمان هستند که بنای مذکور متعلق به دوران صفوی است و گروه دیگر تاریخ بنای قلعه را مربوط به دوران حکومت آل مظفر (قرن هشتم ه.ق) و همزمان با ساخت اَرسن (مجموعه) شهری مهرپادین می دانند. از طرفی روایتی در میان ساکنان قدیمی محل بدین مضمون رواج دارد که پس از حمله مغولان به قصبه مهریجرد و کشته شدن تمامی مردم، تنها یک کودک زنده می ماند که سربازان مغول از کشتن او صرف نظر کرده و او را به اهالی قریه سریزد در نزدیکی مهریجرد تحویل می دهند. وی پس از طی سال های کودکی به قصبه خود بازگشته و برای جلوگیری از تکرار واقعه مذکور، اقدام به ساخت قلعه ای عظیم با برج و بارویی بلند و خندقی عمیق می نماید. قلعه پیشین آبادی در داخل بافت روستایی قرار داشته و هم اکنون به حسینیه محله مهرپادین تبدیل شده است.
● ویژگی های معماری قلعه تاریخی مهرپادین
قلعه تاریخی مهرپادین با ۲ حصار و باروی دفاعی و برج های پیرامون خود، با شکوه و عظمتی خیره کننده در دشت توده آرمیده است. ۹ برج مدور ساده با ارائه های خشتی در چهار سمت حصار بیرونی و داخلی آن مشاهده می شود و پلانی چهار گوش دارد. همچنین دورتا دور آن را خندقی به عرض ۸ متر احاطه کرده است. فضاهای داخلی قلعه در ۲ حصار به ارتفاع حدوداً ۶‎/۵ متر محصور شده است.
هر ۲ حصار به صورت چینه ای از خشت و گل ساخته شده و بخش فوقانی آنها فرم و شکل کنگره ای دارد. برج های حصار درونی قلعه با ارتفاع تقریبی
۸‎/۵ متر دارای تیرکش ها و روزنه هایی برای دفاع است و از حیث تزئینات با فرم های هندسی و منظم به صورت خشتی ارائه مندتر از برج های حصار بیرونی است.
دسترسی به قلعه از جانب جنوبی است و جرزهای آن روی ازاره سنگی به ارتفاع حدود ۱۱۰ سانتی متر و عرض ۲‎/۵ متر ساخته شده است. پهنای قاب ورودی ۳‎/۷۰ سانتی متر و مرتفع تر از دیگر نقاط است. در چوبی ورودی، دولته است و با گل میخ های فلزی تزئین شده است. پهنای درب ۲ متر و ارتفاع آن ۲‎/۵ متراست و ۲ سکوی نشیمن (پیرنشین) در پیرامون آن تعبیه شده است. سردر ورودی دارای قوسی خوش فرم و تیزه دار است و ارائه های برجسته با نقوش هندسی در دو طرف دیده می شود. قسمت بالایی آن نیز دارای تیرکش و تزئینات چلیپایی است. در فاصله بین در اول (حصار بیرونی) و در دوم (حصار درونی)، فضای هشتی با پوشش چهار بخشی وجود دارد. در این فضا ۲ صفه ۲ اشکوبه (دو طبقه) به عرض ۲‎/۵ متر و ارتفاع ۱ متر با پوشش تاق آهنگ به صورت جفت یا قرینه ساخته شده و از فضای زیرین آن جهت نگهداری کالا استفاده می شده است. پس از عبور از ورودی به شاه کوچه یا گذر اصلی قلعه می رسیم که جهت آن شمالی- جنوبی و به پهنای ۳‎/۳۰ متر است، کوچه ها و گذر های فرعی قلعه، شرقی- غربی و به عرض حدود۱‎/۷۰ متر هستند. ساماندهی فضاهای داخلی قلعه دارای نظمی خیره کننده است.
درون قلعه فضاهای گوناگونی از قبیل اصطبل، بخش مسکونی (شاه نشین و عام نشین)، انبار نگهداری کالا، فضای عمومی یا مذهبی و … به چشم می خورد. فضای شاه نشین یا ارباب نشین قلعه در مرتفع ترین بخش بنا (بالای فضای ورودی) قرار دارد و بر تمامی فضاهای داخلی و محوطه خارجی مشرف است. پوشش بیشتر فضاهای درونی، تاق آهنگ است و داخل آنها تاقچه و رف وجود دارد.
اتاق های اشکوب پایین جهت نگهداری احشام و طبقه فوقانی جهت سکونت و زندگی مردم بوده است. امکان دستیابی به طبقه بالایی از طریق راه پله ای باریک و خشتی میسر می شود. فضاهای داخلی اندود کاهگل شده اند و اندازه خشت های استفاده شده در ساختار کالبدی آنها ۲۳*۲۳ سانتی متر است. برج های داخلی قلعه ۲ اشکوبه است، پوشش اشکوب اول گنبدی است و راه پله به سمت بالا بصورت مدور و مارپیچی است. ارتفاع برج های داخلی از لب حصار تا بالا ۲‎/۳۰ و ارتفاع حصار داخلی ۶ متراست. ضخامت جرز برج داخلی ۶۰ سانتی متر و قطر برج های داخلی در قسمت پایین حدود ۱۰ متر است. در قسمت شرقی قلعه، چاه قنات عمیقی به چشم می خورد که احتمالاً آب مورد نیاز قلعه از این مکان تأمین می شده است. فاصله میان ۲ حصار در ضلع جنوبی ۱۵ متر و در ضلع شرقی ۷‎/۵ متر است. در این فاصله فضاهای متعددی شکل گرفته است. متأسفانه به دلیل گذشت زمان و نیز عدم توجه کافی، این قلعه زیبا در معرض تخریب، فرسایش و نابودی است. در سال های گذشته برخی اقدامات جزئی مرمتی و حفاظتی در بنا صورت گرفته است که با توجه به نیازهای مرمتی و اهمیت بنا بسیار کم و ناچیز است.
ساشا ریاحی مقدم
منابع و ماخذ:
زرگر، اکبر- در آمدی بر شناخت معماری روستایی ایران - دانشگاه شهید بهشتی۱۳۸۴،
نائینی، محمدجعفر بن محمدحسین- جامع جعفری، تاریخ یزد در دوران نادری، زندی و قاجار
پازوکی، ناصر- استحکامات دفاعی در ایران دوره اسلامی- سازمان میراث فرهنگی کشور۱۳۷۶،
کارشناس ارشد مرمت معماری، مدرس دانشگاه