نام فارسی : گل جالیز، گلک

نام علمی: Orobanche

نام انگلیسی: Broom Rape




پراکندگی

گل جاليز گياهي علفي و يكساله است. اين گياه داراي ساقه گوشتي فلس دار به رنگ زرد تا ارغواني بوده، ارتفاع آن بين 15 تا 40 سانتيمتر است. اين گياه انگلي فاقد ريشه هاي باريك و نازك بوده و به همين علت نمي تواند آب و غذا را از خاك جذب كند. چون گل جاليز برگ و سبزينه ندارد، به همين علت نمي تواند نور خورشيد را جذب كرده، به وسيله آن غذا بسازد؛ بنابراين براي ادامه زندگي، به صورت انگل به ريشه بعضي از گياهان ديگر كه ميزبان ناميده مي شوند، متصل مي شود. گل جاليز با اتصال به ريشه گياه ميزبان از شيره گياهي آن استفاده مي كند. به همين علت اين گياه، انگل گياهي است. گل جاليز به وسيله بذر زياد مي شود. بذرها در داخل اندامي به شكل كپسول كه در قسمت پايين گل هاي رنگين جاليز قرار دارند، به تعداد 400 تا 2000 دانه تشكيل مي شوند. بذر گل جاليز يك تا دو سال پس از رسيدن، بيشترين ميزان قدرت جوانه زني را پيدا مي كند. هر بذر سالم تا 13 سال مي تواند قوه ناميه (توانايي سبز شدن) خود را در خاك حفظ كند. بذر اين انگل زماني جوانه مي زند كه در كنار ريشه گياه ميزبان قرار بگيرد. بعد از اين كه بذر گل جاليز جوانه زد، با ريشه گياه ميزبان تماس پيدا مي كند و در محل تماس، غده كوچكي به وجود مي آيد. اين غده كوچك به ريشه گياه ميزبان جوش مي خورد و بعداً رشته مكنده تشكيل مي شود كه به ميان پوست ريشه گياه ميزبانفرو مي رود و به محل حركت ريشه گياهي رسيده، از آن شيره تغذيه كرده و رشد مي كند. گل جاليز پس از مدتي كه از شيره گياه ميزبان تغذيه نمود، به صورت دسته اي از ساقه هاي گل دهنده از محل تشكيل غده كوچك از خاك بيرون مي آيد. هر يك از اين ساقه هاي گل دهنده، چندين گل توليد مي كنند كه پس از رسيدن، هر يك مقدار زيادي بذر توليد مي كنند و به اين ترتيب سطح وسيعي از خاك را آلوده مي كنند.



دامنه میزبانی این انگل در بین گیاهان دو لپه وسیع بوده که در این خصوص می‌توان به گیاهانی چون آفتاب‌گردان، گلرنگ، بادمجان، گوجه فرنگی، توتون، عدس، باقلا، نخود، کلزا، هویج و برخی درختان میوه همچون بادام، زردآلو و غیره اشاره نمود. گل جاليز به علت برقراري ارتباط قوي با ريشه گياهان زراعي، با جذب آب و مواد غذايي از گياه ميزبان سبب كاهش رشد و عملكرد، پژمردگي و نهايتاً مرگ آن مي شود. كاهش عملكرد بر حسب شدت حلمه اين انگل به گياه ميزبان از پنج تا 100 درصد بوده، در برخي موارد زارعان به دليل شدت آلودگي زمين كشت شده را رها مي كنند. وجود اين انگل در بيشتر استان هاي كشور به جز استان هاي شمالي كشور (حاشيه درياي خزر) – كه به علت رطوبت فراوان و اسيديته خاك، فراواني كمتري دارد – گزارش شده است. مشكل عمده مبارزه با گل جاليز اين است كه، زماني اين انگل روي خاك ظاهر مي شود كه قسمت هاي زيرزميني آن خسارت قابل توجهي را به گياه ميزبان وارد كرده اند. البته مشكلات مبارزه با گل جاليز مي تواند ناشي از عواملي از جمله بقاي بذر آن در خاك به مدت طولاني، توليد تعداد زيادي بذر و ارتباط فيزيولوژيك و مورفولوژيك تنگاتنگ بين گياه ميزبان و انگل هم باشد.



گل جالیز در مرحله‌ای روی سطح خاک مشاهده می‌شود که خسارت عمده‌ای به گیاهان میزبان وارد نموده و علاوه بر این ارتباط مستحکم بین انگل و میزبان سبب شده که روشهای کنترل این انگل مشکل شود. چرخه زندگی گل جالیز با بذر شروع می‌شود. بذر از طریق تحریک مواد مترشحه ریشه گیاه میزبان شروع به جوانه زدن می‌نماید و پس از اتصال به ریشه گیاه میزبان زندگی خود را ادامه می‌دهد. این انگل دارای بذرهای بسیار ریز بوده به نحوی که به طور تقریبی ۱۰۰ میلی‌گرم بذر گل جالیز حاوی تعداد ۲۰ هزار بذر است. هر بوته گل جالیز حدود ۲۵۰ هزار بذر تولید می‌کند. این بذرها توسط باد و آب آبیاری به راحتی جا به جا می‌شوند. اغلب بذرهای گل جالیز دارای خواب اولیه هستند و دامنه زمانی این خواب بین یک تا دو سال است. حداکثر فاصله بذر از ریشه میزبان برای تأثیرپذیری از مواد محرک جوانه زنی دو سانتیمتر و مدت زمان لازم برای تأثیرپذیری گل جالیز از مواد محرک ریشه میزبان پس از آماده سازی آن بین ۴۸ـ۲۴ ساعت است. بذرهای گل جالیز می‌توانند قابلیت حیات خود را در شرایط آزمایشگاهی به مدت ۱۳ سال و در شرایط مزرعه‌ای به مدت ۱۲ سال حفظ کنند.



پس از جوانه زدن بذر گل جالیز رشته اولیه از درون پوسته بذر خارج می‌شود و اطراف ریشه گیاه میزبان استقرار می‌یابد. نفوذ به داخل ریشه میزبان از طریق ترشح آنزیم‌ها و همچنین فشار مکانیکی سلولهای مکینه صورت می‌گیرد که موجب جدا شدن سلولها از یکدیگر می‌شوند. سرانجام بافت مکینه سیستم آوندی ریشه میزبان را احاطه کرده و در نهایت سبب برقرار شدن ارتباط محکم می‌شود و حرکت مواد آوندی گیاه را برای انگل سوق می‌دهد که با ادامه این عمل گیاه میزبان به تدریج ضعیف شده و در صورت ادامه یافتن به مرگ میزان منجر خواهد شد.



گل جالیز یا گلک (Orobanche) سرده‌ای از گیاهان گلدار است که در حدود ۱۵۰ گونه دارد. این جنس در ایران ۳۶ گونه دارد.



انواع گل جاليز:

1- گلجاليز مصري يا گلك (Orobanche aeyyptia Pers)

انگل يكساله يا چندساله ريشه؛ ساقه باريك 6/0 - 4/0 ´ 50 – 15 سانتيمتر، منشعب، با كرك هاي ترشحي؛ برگ ها به برگ هاي بي رنگ كاهش يافته، به طول تا 12 ميليمتر؛ جام گل 35 – 20 ميليمتر به طور وضوح تيغي شكل، در بالاي تخمدان فشردگي، بنفش رنگ پريده تا آبي با لوله سفيد رنگ؛ كاسه گل زنگوله مانند، با چهار لوب، كه طول آن ها تا فشردگي جام گل مي رسد و گلدهي از اواسط بهمن تا اواسط مهرماه است.



2- گل جاليز (Orobanche Cernua Loefe)

انگل چندساله ريشه؛ ساقه افراشته، غير منشعب، ضخيم، زردرنگ، تا 40 سانتيمتر؛ برگ ها به فلس هاي مثلثي بي رنگ روي ساقه كاهش يافته؛ گل آذين سنبله متراكم با برگ هايي كه گل ها را فرا گرفته؛ گل ها با جام لوله اي، فشرده در بالاي ميوه ها، داراي دو لب، لب ها كوچك و گرد، گل ها آبي ولي لوله گل سفيد به طول تا دو سانتيمتر، كاسه گل حدود نصف جام گل؛ برگك با طولي برابر كاسه؛ گلدهي از اواسط اسفند تا تيرماه.



3- گل جاليز صدفي (Orobanche Crenata Forsk)

انگل چندساله ريشه؛ ساقه افراشه، غيرمنشعب، به ابعاد تا 5/2 ´ 100 سانتيمتر، گاهي ارغواني رنگ؛ برگ ها به فلس هاي بي رنگ كاهش يافته، متراكم در پايين، پراكنده در بالا، تا 25 ميليمتر؛ گل ها در سنبله هاي ضخيم و متراكم، به ابعاد تا 4 ´ 50 سانتيمتر، معطر، جام گل زنگوله اي، تا 30 ميليمتر، سفيد تا زرد رنگ با رگبرگ هاي ارغواني، لب ها شكافدار، لب بالايي دو قسمتي، لب پاييني سه قسمتي؛ كاسه گل به درازاي لوله گل؛ گلدهي از اواسط دي تا اواسط ارديبهشت ماه.



4 – گل جاليز منشعب (Orobanche ramos L)

انگل يكساله يا چند ساله ريشه؛ ساقه داراي انشعاباتي در قاعده متورم، شاخه ها باريك، 4/0 – 15/0 ´ 30 – 5 سانتيمتر، با غده هاي ترشحي؛ برگ ها به فلس هاي زرد يا ارغواني رنگ كاهش يافته به طول تا هشت ميليمتر؛ گل ها به صورت سنبله شل، جام گل به طول 20 – 15 ميليمتر، لوله اي تا قيفي شكل، زرد تا بنفش با قاعده اي سفيدرنگ، در بالاي تخمدان داراي فشردگي، كاسه گل از نظر طول برابر با لوله، بساك بدون كرك با گلدهي از اواسط شهريور تا اواسط اسفندماه.